بذر امید

حقوق چیست؟

امروزه واژه «حقوق » استعمالات و کاربردهای متفاوتی دارد . این کاربردها و معانی گوناگون هرچند بی ارتباط با یکدیگر نیستند، ولی از برخی جهات از یکدیگر متمایزند:

1 . «حقوق » به معنای دست مزد و حق الزحمه: مثلا، گفته می شود: «حقوق کارمندان دولت » . منظور از آن دست مزدی است که این افراد به طور ماهانه از دولت دریافت می کنند .

2 . حقوق عبارت است از: مجموعه قواعد و مقرراتی که بر روابط افراد یک جامعه در زمان معین به کاربرده می شود . به دیگر سخن، حقوق مجموعه ای از بایدها و نبایدهایی است که اعضای یک جامعه ملزم به رعایت آن هستند و دولت ضمانت اجرای آن را به عهده دارد; مانند: حقوق ایران، حقوق مصر و حقوق مصر . تقریبا همه جوامع انسانی از گذشته تاکنون به نوعی با این الزام های حقوقی همراه بوده اند .

«در این معنا، از نظر اسلامی، واژه «شرع و شریعت » به کار می رود; چنان که می گویند: "شرع موسی" یا "شرع اسلام"» ⁽¹⁾ به دلیل آن که از دیدگاه اسلامی، منشا حق، خداوند متعال است، در تعریف «حقوق » گفته شده است: «حقوق عبارت از است: مجموعه قوانین و مقررات اجتماعی که از سوی خدای انسان و جهان، برای برقراری نظم و قسط و عدل در جامعه بشری تدوین می شود تا سعادت جامعه را تامین سازد .» ⁽²⁾

«حقوق » در این معنا، جمع «حق » نیست، «بلکه با آن همچون کلمه ای مفرد معامله می کنند . گویا مجموعه احکام و مقررات حاکم بر یک جامعه را یک واحد اعتباری دانسته، نام "حقوق" بر آن نهاده اند ... حقوق در این معنا، با "قانون" مرادف است; مثلا، به جای " حقوق اسلام" یا "حقوق روم" می توان گفت: "قانون اسلام" یا "قانون روم" .» ⁽³⁾

3 . «حقوق » جمع کلمه «حق » ; بنابراین، «حقوق » به معنای امتیازات و ویژگی های هریک از افراد یک جامعه است که گاه از آن به «حقوق فردی » تعبیر می شود; مانند: حق حیات، حق مالکیت، حق ابوت، حق بنوت و حق زوجیت . ⁽⁴⁾

در این حالت، واژه «حق » از نظر ادبی حالت جمعی داشته و از نظر معنا نیز جمع می باشد، در حالی که «حقوق » در اصطلاح دوم، تنها از نظر ادبی و ظاهر دارای حالت جمعی است و از نظر مفهوم، دارای حالت «اسم جمع » می باشد .

4 . «حقوق » به معنای «علم حقوق » که منظور از آن «دانش حقوق » است و در مقابل سایر علوم و دانش ها به کار می رود; مانند: علم روان شناسی و علم جامعه شناسی . در اسلام، در این معنا واژه «فقه » را به کار برده اند . کسی که این دانش را دارد، او را «فقیه » می نامند .» ⁽⁵⁾

حقوق ایران ارتباط زیادی با دانش فقه دارد . «قانون مدنی ایران » ، که دارای 1335 ماده است، عمدتا از فقه شیعه اخذ شده و مباحث عمدهد آن عبارت از: اموال، اسباب تملک (احیای اراضی موات و حیازت اشیای مباحه، عقود و معاملات و الزامات)، وصایا و ارث، اشخاص، ازدواج، طلاق، اولاد، خانواده، حجر، قیمومت، اقرار و شهادت (گواهی) .

همچنین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در لزوم انطباق کلیه قوانین با موازین اسلامی می گوید: «کلیه قوانین و مقررات مدنی،

جزایی، مالی، اقتصادی، اداری، فرهنگی، نظامی، سیاسی و غیر این ها باید بر اساس موازین اسلامی باشد و این اصل بر اطلاق یا عموم همه اصول قانون اساسی و قوانین و مقررات دیگر حاکم است و تشخیص این امر بر عهده فقهای شورای نگهبان است .» ⁽⁶⁾

همچنین قانون اساسی درباره وظیفه قاضی می گوید: «قاضی موظف است کوشش کند حکم هر دعوا را در قوانین مدونه بیابد و اگر نیابد با استناد به منابع معتبر اسلامی یا فتاوای معتبر، حکم قضیه را صادر نماید و نمی تواند به بهانه سکوت یا نقض یا اجمال یا تعارض قوانین مدونه، از رسیدگی به دعوا و صدور حکم امتناع ورزد .» ⁽⁷⁾

حق چیست؟